Henk Smid uit Hindeloopen - De eerste Hylper baby die na de oorlog met Canadese zeep werd gewassen

Als er één woord is dat met hoofdletters en vet wordt geschreven in Hindeloopen dan is het wel VRIJHEID. Al ver voor het moment dat de havenplaats aan de voormalige Zuiderzee in 1225 stadsrechten kreeg, werd er handelgedreven met Scandinavië, Rusland en Engeland. De kleurrijke klederdracht, zang en dans, meubelmakerij, schilderkunst en niet te vergeten de Hylper taal hebben de tand des tijds doorstaan. De Hylpers zelf zijn eigenzinnig, vrij van geest, trots op hun cultuur en chauvinistisch in de goede zin van het woord.

Ze hebben ‘hoeders’ gehad, die waakten voor de teloorgang van het Hylper erfgoed. De 77-jarige Henk Smid is daar een hedendaagse versie van. Henk Smid en zijn laptop vormen samen een omvangrijke encyclopedie als het om de Hindelooper historie gaat. Hij is er op 30 april 1945 geboren, twee weken nadat het stadje Hindeloopen op 17 april 1945 door de Canadezen was bevrijd.

Henk is een nakomeling van het Hylper geslacht Smid, dat vele generaties teruggaat. Hij is er ‘hikke en tein’, heeft er zijn leven lang gewerkt als boer, jachthavenmedewerker en hovenier en woont pal in het hartje van het schilderachtige IJsselmeerstadje. Henk Smid heeft dus net als zijn voorouders IJsselmeerbloed door zijn aderen stromen. Hij is getrouwd met Geertje Kroontje uit Bolsward en zette met haar twee zonen en een dochter op de wereld.

Historische werkgroep

Henk Smid heeft wat met verhalen over de geschiedenis en de cultuur van het havenstadje. Hij schrijft af en toe voor het plaatselijk blad ‘Uus Likje Wraald’, is bij het Museum Hindeloopen betrokken, doet onderzoek voor de Historische Werkgroep en is lid van de Stichting tot behoud van monumenten Nijefurd, nu Súdwest-Fryslân.  Zijn interesse in de geschiedenis van Hindelopen begon met het vastleggen van zijn eigen leven. “Omdat er weinig foto’s werden gemaakt in die tijd besloot ik mijn eigen belevenissen en herinneringen voor mijn kinderen op papier te zetten”, verduidelijkt hij. “Daarbij trad een soort olievlekwerking op en werd ik letterlijk en figuurlijk de historie ingezogen. Ik vond dat daar meer mensen bij betrokken moesten worden en heb vervolgens de ‘Historische Werkgroep Hindeloopen’ mee opgericht, waarbij ook de ‘Sneker Hylpers’ Anske Smit en Piet Klaaren waren betrokken.” Piet Klaaren is in 2019 overleden, maar de ‘Workgrûp Histoarje Hylpen’ leeft voort. Ook Luky van der Wal maakt deel uit van deze werkgroep.

“For the baby”

“Ik ben geboren in een vrij Hindeloopen”, vertelt Smid. “De Canadezen hebben ons stadje op 17 april 1945 bevrijd en twee weken later werd ik geboren. Heel Hylpen was uitgelopen toen die stoet Canadezen over de dijk aan kwam rijden. Zo ook mijn moeder, Joukje Smid-Visser, die met haar bolle buik tussen de feestvierders stond. Een van de bevrijders wierp haar een stuk zeep toe, ‘For the baby’. Dat was een ongelooflijke luxe want een stukje echte zeep hadden ze in jaren niet gezien. Waarschijnlijk ben ik dus de eerste Hindelooper baby die in vrijheid met een echt stukje Canadese zeep is gewassen, haha.”

Tweede Wereldoorlog

De gedetailleerde oorlogsarchieven van Henk Smid barsten uit hun voegen door de vele verhalen, die zijn verzameld. Verhalen over de Duitse invasie en het belang van de Afsluitdijk, over clandestien slachten, tabak, en onderduikers. Teveel verhalen om hier zelfs maar een indruk te geven van de archieven van Smid. Enkele verhalen en zelfs enkele anekdotes over de oorlogsjaren deelde de Werkgroep Historie in een geactualiseerde heruitgave in 2020 van het boekwerkje ‘Hindeloopen 1940-1945’ uit 1995. De heruitgave verscheen ter gelegenheid van ‘75 jaar vrijheid’.

 Het oorlogsgeweld is grotendeels aan Hindeloopen voorbijgegaan. Duitsers waren er niet in Hylpen gestationeerd. Op ‘It Tórntjen’, het vuurtorentje halverwege Hindeloopen en Workum (de latere woning van architect Reid de Jong, red.) zat de kustbewaking, bestaande uit wat oudere en gemoedelijke Duitsers. Meer angst had men voor de SD die in Stavoren was gestationeerd.

Afsluitdijk naar Den Helder

Bij de invasie op 10 mei 1940 was het voor de Duitsers van groot strategisch belang om snel de Afsluitdijk in te handen te krijgen. Ten eerste was dit kortste route naar Holland. Maar was Den Helder, met zijn marinehaven, een minstens net zo belangrijke reden om de Afsluitdijk snel in te nemen. De bezetter hoopte snel te kunnen doorstoten naar Den Helder en vervolgens, met gebruikmaking van de Nederlandse marinevloot, door naar Engeland.

Het lijkt waarschijnlijk dat, dankzij het standhouden van het Nederlandse leger bij de Afsluitdijk, de marinevloot in Den Helder op tijd kon worden overgebracht naar Engeland en niet in Duitse handen viel.

Melkstaking

Als snel na de capitulatie van het Nederlandse leger kwamen er talloze verordeningen die het dagelijkse leven er moeilijker op maakten. Zoals regels voor de voedselvoorziening en persoonsregistratie, en er werden bepaalde goederen gevorderd. In 1943 moesten werklozen en oud-militairen zich melden. Zij werden tewerkgesteld in de Duitse oorlogsindustrie. Waarop een spontane staking uitbrak, de beruchte ‘melkstaking’, waarbij ook in Hindeloopen boeren hun melk in de sloot dumpten of verkochten aan particulieren. De bezetter brak deze staking op bloedige wijze door demonstranten te arresteren en zonder pardon te executeren. Toen er bij de Hindelooper visafslag een lijst met de namen van de slachtoffers werd opgehangen, volgde er een doodse stilte.

Het evangelie van Mattheüs als vloeipapier

Henk Smid wil ook wel enkele anekdotes met ons delen. De voedselsituatie in Hindeloopen was tijdens de oorlogsjaren, naar omstandigheden redelijk tot goed te noemen, zeker vergeleken met de steden in het westen van Nederland. Toen met het verstrijken van de jaren steeds meer producten ‘op de bon’ kwamen, verzonnen de eigenzinnige Hindeloopers steeds creatievere manieren om hun karige rantsoen aan te vullen. Vaak niet zonder gevaar. Zo werd er illegaal met het schip van Rein Blom naar de overkant gevaren om aardappelen te ruilen tegen groente, werd er illegaal vee geslacht en werd er op grote schaal met veel vallen en opstaan eigen tabak verbouwd, waarbij de flinterdunne papieren bladzijden uit het evangelie van Marcus, Lucas en Mattheüs, als vloeitjes werden gebruikt. Nood breekt wet.

Clandestiene slacht

Smid vertelt verder: “Om het dagelijks rantsoen aan te vullen werd er bij boeren met enige regelmaat clandestien een varken of een schaap geslacht. Na de slacht werd er een deel bij familie en kennissen rondgebracht. Bij mijn vader gebeurde dat ’s avonds. Op zekere dag hield de plaatselijke politieman Zweed mijn vader staande met de woorden: ‘Als je nu weer wat rondbrengt, doe dan in ieder geval een doek over de emmer. Dan kan ik tenminste, als er problemen van komen, naar eer en geweten verklaren dat ik niet heb gezien heb wat er in de emmer zat’.”

Onderduikers

In Stavoren was een afdeling van de beruchte SD gevestigd. De Duitsers konden Hindeloopen bereiken via twee wegen: vanaf Workum en vanaf Stavoren. Vanaf Workum moesten ze langs de twee kilometer voor Hindeloopen gelegen houtzagerij van het Waterschap; vanaf Stavoren langs het twee kilometer voor Hindeloopen gelegen Schuilenburg. Bij naderend Duits ‘bezoek’ werd er of vanuit Schuilenburg of vanaf ‘de Aanleg’ een telefoontje gepleegd naar Lyckle Griek van het plaatselijke postkantoor. Van daaruit werd de waarschuwing doorgegeven aan een aantal andere personen met telefoon. Het nieuws deed razendsnel de ronde zodat de onderduikers dan tijdig hun schuilplaats konden opzoeken

Tijdens de oorlog hebben talloze onderduikers een veilig heenkomen gezocht en gevonden in de huizen en ‘pleatsen’ in en rond Hindeloopen. De niet-joodse onderduikers onttrokken zich op die manier aan de Arbeitseinsatz, maar konden zich relatief vrij bewegen, in tegenstelling tot de Joodse onderduikers. Dat er Joodse onderduikers in Hindeloopen waren ondergebracht werd na de oorlog pas bekend.

De geschiedenis doorgeven

Met valse persoonsbewijzen, medewerking van de ambtenaren op het stadhuis van Hindeloopen en strikte geheimhouding werd er weerstand geboden tegen de steeds groter wordende druk in de vorm van razzia’s door het Duitse overheerser en werd velen het concentratiekamp-regime bespaard. De geschiedenis vermeldt niet hoeveel onderduikers een veilige schuilplaats vonden in Hylpen; wel is zeker dat ze vrijwel allemaal de Tweede Wereldoorlog hebben overleefd. Naast onderduikers vonden in de hongerwinter van 1944 ook vele evacuees uit andere delen van Nederland een veilig heenkomen in Hindeloopen.

En zo kan Henk Smid nog uren doorgaan met tientallen verhalen. Over de vluchtelingen uit Makkum, over het voedseltransport in 1945 naar Amsterdam, over vluchtverhalen en verhalen over de bevrijding. 75 jaar vrijheid kon twee jaar geleden niet gevierd worden door een andere ‘bezetter’, genaamd COVID-19, die Nederland en de rest van d wereld in zijn greep hield. Maar dat weerhoudt ons er niet van om de vrijheid twee jaar later alsnog te vieren en de historie door te geven. Want vrijheid is niet vanzelfsprekend. Vrijheid is een werkwoord, waar constant aan gewerkt moet worden.

Tekst en foto’s: Wim Walda